#15 NewsLabTurkey | Türkiye’de doğru bilgiyi aramak: Çöldeki vahanın peşinde

I. KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Önce kavramlar…

Fact-checking.

• Fact-checking: Doğrulama, teyit etme eylemi. Yaygın yanlış bilgilerden gündemi meşgul eden yeni gelişmelere, siyasilerin demeçlerinden aşı gibi kamu sağlığını doğrudan ilgilendiren geniş skalada yapılan, genelde teknik araçlar kullanılarak gerçeği ortaya çıkarma faaliyeti.

II. ARAŞTIRMACI KURUM

Research Hub

Türkiye’nin haber endüstrisine ve enformasyon alanına ilişkin raporlar yayınlayan Research Hub, Türkiye’nin haber endüstrisine ilişkin veri toplamanın yanı sıra çözüm odaklı stratejiler önermek ve sektörel problemlerin çözümüne katkıda bulunmayı amaçlıyor.

III. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ

Birebir görüşme ve içerik analizi

Çalışma kapsamında Doğruluk Payı, Doğruluğu Ne, Fact-Checking Turkey, Günün Yalanları, Malumatfuruş, Teyit, Yalansavar temsilcilerinin yanı sıra Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı (IFCN) temsilcileriyle görüşmeler yapılmış.

Buna ek olarak, Doğruluk Payı, Doğruluğu Ne, Malumatfuruş, Teyit ve Yalansavar, Günün Yalanları sitelerindeki son 100 analizi inceleyerek bu sitelerin öncelik verdiği, odaklandığı veya diğerlerinden az üstüne çalıştıkları konular tespit edilmiş.

IV. BULGULAR

Raporda geçen bulgular neler?

Kim ne yapıyor?

Rapora birkaç adım geriden bakınca…

Şeffaflık ve tarafsızlık dürüst gazeteciliğin en önemli ilkeleri olarak ortaya çıkıyor.

Doğrulama platformları sivil girişimler.

Doğrulama kuruluşları Türkiye’de 3 kuşağa ayrılabiliyor:

• İlk kuşak çoğunlukla gazetecilerden gelen en az iki kaynaktan doğrulama prensibine bağlı.
• 2. kuşak gönüllülük esası yerine profesyonelliğe dayanıyor ve kurumsallaşmasını tamamlamış vaziyette.
• 3. kuşak bir içerik üretim trendi olarak doğrulamayı siyasal, finansal veya sosyal kaygılarla takip ediyor.

Gazetecilik ölüyor mu yoksa yeni bir gazetecilikten mi bahsetmek lazım?

• Doğrulama merkezleri gazeteciliğin hassasiyetine sahip olmakla birlikte daha ileri düzey gazetecilik araçlarını kullanmaktalar.
• Gazetecilik faaliyetine benzemesine rağmen çoğu ülkede bu organizasyonları sivil toplum kuruluşları yapıyor.
• Yayıncı kuruluşlar veya sosyal medyada yayınlana bilgilerin hangi veri kaynağından geldiği bilgiye veren kurumun güvenilirliği doğrulama kuruluşları tarafından ilk elden çok önemseniyor.

Üniversitelerin ürettiği veriler doğrulama kriterlerine takılıyor!

• Akademi merkezli verilerle ilgili doğrulama merkezleri arasında bir uzlaşmadan bahsetmek mümkün değil.

Sosyal medyada viral olmuş içeriklerin yayınlayıcıları ile irtibata geçmek ne kadar gerekli ve güvenli?

• Yanlış bilgiyi yayan kaynağı bu bilgiden dolayı sorumlu kılma ve hesap verebilir kılma çabasının yaşanan tecrübelerden dolayı anlamsız olduğu düşünülüyor.
• Malumatfuruş yanlışladıkları köşe yazarları ile direkt irtibata geçmelerine rağmen herhangi bir geri adım yaşanmadığını belirtiyor.
• Çoğu zaman siyasal aktörler için bilginin doğruluğu veya yanlışlığı değil halkta uyandırdığı etkinin önemsendiği ortaya çıkıyor.

Başkanlık sistemi ile daha az siyasi figür analiz edilebiliyor. Böylece kişi analizinden ziyade meselenin konu başlıklarına kaydığı görülüyor.

• Sosyal medyada görülen veri çokluğu ile artık iddialar yerine iddia sahibinin görünürlüğü ve iddianın kendisinin viralliği doğrulama kontrolünün bağlamını değiştiriyor.
• Teyit.org editörüne göre CİMER gibi bilgi alma kaynakları umut verse de pratikte veri şeffaflığı konusunda daha fazla adım atılmalı.

Güvenilirliği araştıran doğrulama kuruluşları birbirine güven sorunu yaşıyor!

• Boğaziçi Küresel İlişkiler Merkezi Derneğine göre diğer kuruluşların “dijital popülerlik” beklentisi içinde olup olmadıklarını bilmediklerinden şüpheyle yaklaşıyorlar.
• Günün Yalanları ve Fact-Checking Turkey metdolojileri sorunlu olduğu ve tarafsızlık ilkesine uymadıkları gerekçesiyle diğer kuruluşlar tarafından güvenilir bulunmuyor.

Doğrulanan kategori sayısı az olsa da doğrulanma ihtiyacı olan veri çok fazla!

• Malumatfuruş yakın zamanda kendilerinin de diğer kuruluşlar gibi ya virale ya da özel kategorilere yönlendiklerini söylüyor.
• Günün Yalanları ve Fact-Checking Turkey temsilcisine göre günlük yayılan yalanların 3-4 hesap kaynaklı olduğunu belirtiyor.
• Teyit.org temsilcisine göre Covid-19 sonrası sağlık alanında içerik oldukça artmış ayrıca futbol yanlış bilgi enflasyonuna sahip ama doğrulama neredeyse imkansız.
• Doğruluk Payı temsilcisine göre kadına şiddet, iş kazaları ve işçi ölümleri konusunda da veri kirliliği bulunuyor.

Devletin doğrulama platformuna dahil olması için önce kendi güvenilirliğini inşa etmesi gerekmez mi?

• Doğruluğu Ne ekibine göre yalnızca kamu kuruluşları ile alakalı şüpheli veya yanlış bilgilere odaklanan ve sadece resmi açıklamaları yansıtan merkezle metodoloji olarak yanlışlar doğuracaktır.
• Doğruluk Payı temsilcisine göre denetlenmesi gereken iktidar kurumu böyle bir merkez inşa etmesi doğal olmaz.
• Boğaziçi Küresel İlişkiler Merkezi Derneğine göre ise Türkiye’de dijital, yazılı ve görsel ortamda üretilen yalanların çoğunun devlet kurumları ile alakalı olduğundan bunların resmi kurumlar tarafından yalanmasının olumlu olabilir.

Covid-19 sonrası sağlık alanında içerikler alanı belirgin şekilde etkilemeye başlamış.

• Covid-19 ile birlikte yanlış bilgi oranı yükselirken insanların doğru bilgiye ulaşma arzusunda da bir artış olduğu gözlemleniyor.
• Koronavirüs konusunda magazinsel gündemler ana eksen oluşturduğundan aşı gibi kritik konularda doğru bilgilere ulaşım zayıflıyor.

Siyasilerin sözleri mi gündem olmalı uzay aracının varlığı mı?

• Doğrulama merkezlerinin siyasi söylemlerin içeriği yerine yorum ve paylaşım çokluğu olan içerikleri dikkate alması organizasyon değişikliklerine yol açıyor.

Türkiye’de halihazırda doğrulama platformları tamamıyla sosyal medya içeriklerine odaklanmış durumda.

• Sosyal medyada yer alan bilgi kirliliğinin inanılmaz boyutu doğrulama platformlarının başka kurumlarla işbirliğine gitmesini zorunlu kılıyor.
• Ülkedeki siyasi gerilim bu tarz girişimler için kısıt oluşturuyor ve onları sivil girişimler alanına hapsediyor.

Kurumlara olan güvensizlik arttıkça bilgiye ulaşım veya bilginin dolaşımındaki tarz değişiklik üretiyor.

• Doğruluk platformları aşı karşıtlığı, iklim krizi ya da göçmen düşmanlığı konusunda toplumsal algının dönüşmesinde önemli rol oynayabilir.
• Gazetecilerle doğrulama platformları arasında adı konulmamış ve sınırları belli olmayan bir gerginlik gittikçe belirginleşiyor.

V. BİR ÖYKÜ

Şeyma Samur yazdı.

Aynı Ses