#95 TODAM | Hukuk İzleme Raporu 2022: Hukuk ve Ekonomi

I. KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Photo by Tingey Injury Law Firm on Unsplash

Önce kavramlar…

DDK, KVKK, KVK Kurulu, AİHM, AYM, Avrupa Konseyi, arabuluculuk, hassas alan.

• Düzenleyici ve Denetleyici Kurum: Siyasi otoriteden bağımsız, ekonomik duyarlılığa sahip alanlarda düzenleme ve denetleme görevi yapan, özerk bütçeli kamu tüzel kişisi.
• KVKK: Kişisel Verilerin Korunması Kanunu. Bu kanunla, kişisel verilerin işlenmesi, saklanması, korunması ve kullanılmasıyla ilgili kurallar belirleniyor.
• KVK Kurulu: Kişisel Verileri Koruma Kurumu. Türkiye’de kişisel verilerin korunmasını sağlamak ve gözetmek için kurulmuş olan düzenleyici ve denetleyici kurum.
• AİHM: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) veya İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (İHAM). Avrupa Konseyi’ne bağlı olarak 1959 yılında kurulmuş uluslararası bir mahkeme. Temel hakların çiğnenmesi durumunda bireyler, topluluklar, tüzel kişiler ve diğer devletler, belirli usul ve kurallar dahilinde bu yargı merciine başvurabiliyor.
• AYM: Anayasa Mahkemesi. Türkiye’deki anayasal yüksek yargı organlarından biri. Kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve TBMM içtüzüğünün anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetliyor ve bireysel başvuruları karara bağlıyor.
• Avrupa Konseyi: 47 ülkenin üye olduğu 1949 yılında kurulan uluslararası örgüt. Avrupa kültürel benliğinin gelişmesine katkıda bulunmayı ve çoğulcu demokrasi ilkelerini korumayı amaçlıyor.
• Arabuluculuk: Uyuşmazlık içerisinde olan tarafların, arabulucu yardımı ile eşit şartlarda müzakere ettikleri ve sorunlarını birlikte çözmeye çalıştıkları bir alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemi.
• Hassas alan: Hukuk-ekonomi ilişkisinin yoğun biçimde gözlemlendiği alanlar. Örneğin, radyo ve televizyon, rekabetin korunması, bankacılık, sermaye piyasası, bilgi teknolojileri, sigortacılık, kamu gözetimi veya kişisel verilerin korunması gibi alanlar.

II. ARAŞTIRMACI KURUM

TODAM Kurumsal Kimlik

TODAM

Toplumsal Düşünce ve Araştırmalar Merkezi (TODAM), İLKE Vakfı’na ait bir araştırma merkezi olup Türkiye’nin dönüşüm sürecine dair çeşitli düşünce ve stratejiler üretmeyi amaçlıyor.

TODAM bünyesinde çeşitli konularda hazırlanan yayınları incelemek için tıklayınız.

III. METODOLOJİ

Veri derleme, uzman görüşü.

Rapor, İLKE bünyesinde hukuk, sivil toplum, ekonomi ve toplum alanlarında hazırlanan Alan İzleme Raporları kapsamında yıllık olarak kamuoyuna sunuluyor.

Adalet Bakanlığı tarafından sağlanan, OECD ve Hukukun Üstünlüğü Endeksi gibi çeşitli verileri de barındıran istatistikler uzmanlar tarafından incelenerek çeşitli başlıklar altında sunuluyor: Türkiye’deki yüksek mahkemeler, barolar, kurumlar (Göç İdaresi, Rekabet Kurumu, Adli Tıp Kurumu vb.), suça sürüklenen çocuklar.

IV. BULGULAR

Hukuk İzleme Raporu 2022: Hukuk ve Ekonomi

Rapor bize ne söylüyor?

(i) Dijital ekonomi ve hukuk.

Ekonomik düzenin sarsılması hukuk düzenini sarsıyor.

• Düzenleyici ve denetleyici kurumlar, “hassas alan”larda kritik bir role sahip.
• Dijital dönüşüm, yeni ekonomik üretim alanları ve hukuki sorunları beraberinde getiriyor.
• Kişisel verilerin etkin biçimde işlenmesi ve aktarımı konusunda yapısal problemler devam ediyor.
• Dijital ekonominin dönüşüm ve yayılım hızı aynı oranda vergilendirme sistemine yansımıyor. Hatta dijitalleşen ve küreselleşen dünyada yer yer vergi cenneti kavramıyla anılacak ülkeler gündeme geliyor.
• Uzmanlara göre; kapsamı genişleyen dijital ekonomi karşısında uluslararası hukuk bağlamında kanunlaştırma hareketlerinin yapılması gerekiyor.
• Ekonomik değişimlerin vergi hukukuna etkisini YouTuber, blogger, vlogger, Tiktoker gibi sosyal medya platformları üzerinden gelir elde edenlerde görmek mümkün.
• Raporda, Sosyal medya kazancının vergilendirilmesi 7338 sayılı yasa (Vergi Usul Kanunu İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun) ile çözüme kavuşturulduğuna dikkat çekiliyor. Fakat gelirlerin bir kısmının gelir vergisi ve KDV’den istisna tutulması ve bu istisnaların denetiminin zorluğu gibi adalet ilkesini sekteye uğratabiliyor.
• KVKK işlemlerinin sulh ceza hakimliği ve idari yargı üzerinden denetime tabi tutulması yargısal anlamda parçalı/ikili bir sistemi ortaya çıkarıyor.

(ii) Türkiye’den AİHM başvuruları.

• Türkiye’den AİHM’e yapılan mülkiyet hakkına yönelik başvurularda ciddi bir artış olduğu vurgulanıyor.
• AİHM’de mülkiyet hakkına yönelik karar sayısı 2022 yılına göre  2 kat arttığı gözleniyor.
• Rapora göre hukuk ve ekonomi perspektifinden bakıldığında 2009-2016 yıllarındaki ekonomik gidişat ile AİHM’in kararları arasında doğrudan bir ilişki kurmak pek kolay değil. 

AİHM’nin Türkiye Hakkında Verdiği İhlal Kararlarının Dağılımı (2017-2022) Kaynak: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İstatistikleri, 2022

• En çok işlenen suçlar arasında mal varlığına yönelik suçların ilk sırada olması hukuk-ekonomi ilişkisi açısından dikkat çekiyor.

(iii) Mahkemelerin genel görünümü.

• Yoğun tazminat davaları, Anayasa Mahkemesi’nde iş yükü artışına neden oluyor.
• Yargıtay Hukuk dairelerinde onama oranlarının yüksek olması, hukuk sistemi adına ilk derece mahkemelerinden başlayarak oturmuş bir mahkeme profili ortaya koyuyor.
• Yargıtay Ceza dairelerindeki dosya yoğunluğu ve dosya görülme süresinin uzunluğu adaletin tecellisi açısından endişe verici bulunuyor.
• Uzmanlara göre, ticaret mahkemeleri ile idare ve vergi mahkemelerindeki genel görünüm olumlu.
• Türkiye’deki hakim ve savcı sayıları istikrarlı şekilde artmakla beraber bu sayı Avrupa Konseyi üye ülkelerinin ortalamasının gerisinde.

Avrupa ve Türkiye’de 100.000 Kişiye Düşen Hakim ve Savcı Sayısı (2016-2020) Kaynak: Council of Europe, European Judicial Systems – CEPEJ Evaluation Report 2022

• Raporda hedef süre uygulaması geliştirilmeli ve etkinleştirilmesi öneriliyor. Hedef süre bir nevi tavsiye vasfında olup, yargılamaların ivedilikle neticelendirilmesi konusunda itici güç misyonu taşıyor.

(iv) Arabuluculuk uygulamaları.

• Uzmanlara göre, arabuluculuk ve uzlaştırma uygulamaları yargının iş yükünü azaltıyor hem reel ekonomi hem de usul ekonomisine katkı sunuyor.
• Özellikle aile hukukuna dair davaların arabuluculuk kapsamına dahil edilmesinin boşanma, tazminat, nafaka ve velayet konularında daha hızlı kararlar alınmasını sağlayacağı vurgulanıyor.
• İhtiyari arabuluculuk uygulamasının amacına ulaştığı ancak aynı başarının zorunlu arabuluculukta yakalanamadığı görülüyor.

(v) Göç hukuku.

• Stratejik planlama ile göçmenlerin iskanı, şartları haiz olanların istihdamı gibi akılcı, insani ve vicdani planlamalar yapılması öneriliyor.
• Geri gönderme usullerinin stratejik planlamada öncelenmesi gerektiği vurgulanıyor. Bunun temel hak ve hürriyetlere uygun bir şekilde yapılması gerekliliğine dikkat çekiliyor.
• Göçmenlerin sosyal haklarını kullanması konusunda insan onuruna yakışır düzenlemelerin yapılması gerektiği vurgulanıyor.
• Kayıt dışı göçmenlerin kayıt altına alınarak kontrolünün sağlanması ve toplumda gelişen göçmen karşıtlığının önüne geçmek için özellikle medya üzerinden farkındalığın artırılması gerekliliğine dikkat çekiliyor.

(vi) Konut krizi ve para cezaları.

• Adalet Bakanlığı bütçesinin son on sene dolar bazında yarı yarıya düştüğü görülüyor.
• Uzmanlara göre, konut krizi ve kira uyuşmazlıklarının yargıya getirdiği iş yüküne ilişkin etkin bir planlama yapılsı ve %25’lik üst sınır uygulamasının gözden geçirilmesi gerekiyor. 

Adalet Bakanlığı Bütçesi ve Merkezi Bütçe İçerisindeki Payı (Milyar TL; %, 2012-2022) Kaynak: T.C. Adalet Bakanlığı Faaliyet Raporu, 2022.

• Rekabet Kurulunun vermiş olduğu idari para cezaları TL cinsinden son yıllarda katlandığı tespit ediliyor.
• 2014-2019 arasında verilen toplam idari para cezası 400 milyon TL’nin altındayken 2020 yılında 2,2 milyar TL ve 2021 yılında 4,3 milyar TL’ye ulaşıyor. 2022 yılında ise 1,8 milyar TL para cezası uygulanıyor.

(vii) Hukuk eğitimi.

• Son 8 senede avukat sayısının 2 katına çıkmış olması avukatlık meslek piyasasını olumsuz etkiliyor.
• Bu artış neticesinde, Türkiye’de 100.000 kişi başına düşen avukat sayısı Avrupa ülkeleri ortalamasının üzerine çıkıyor.

Avukat Toplamı ve 100.000 Kişi Başına Düşen Avukat Sayısı (2015-2022) Kaynak: Türkiye Barolar Birliği

Ne yapılmalı?

• Ekonomik faaliyetlerin rekabetçi ve adil piyasa şartlarında sürdürülmesi için kurumlar kendilerine tanınan denetim ve düzenleme yetkisini, ölçülü ve orantılı müdahale araçlarıyla etkin biçimde kullanmalı. (Rekabet Kurumu, Sermaye Piyasası Kurulu, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu gibi.)
• Kripto para meselelerinde tanımlama sorunu ortadan kaldırılmalı ve dijital ödeme platformlarına dair hukuki altyapı güçlendirilmeli.
• Dijital ekonomide veri güvenliğini sağlamak için hukuki güvenceler güçlendirilmeli.
• KVKK’nın özel sektör kadar kamuya da etkin yaptırımlar getirmesi gerekiyor.
• KVK Kurulu işlemlerinin tamamının idari yargı denetiminden geçmesi bu ikili yapıyı kaldırıp bütünlüğü sağlayacak bir adım olarak uzmanlar tarafından öneriliyor.
• Anayasa Mahkemesi’nin verdiği kararlardaki bütünlük ve tutarlılık devam ettirilerek mahkemeler hiyerarşisindeki itibarı korunmalı.
• Türk Hukuk Sistemi’nde yeni bir uygulama olarak görülmekte olan bölge adliye mahkemelerinin itibarının korunması için kuruluş amacına ulaşacak şekilde konumlandırılması gerekiyor.
• Uzmanlar hukuk fakültesi kontenjanları ve avukatlık mesleğine giriş koşulları, mevcut sorunlar dikkate alınarak özenle yeniden düzenlenmesi gerekliliğine dikkat çekiyor.

V. BİZDEN KISA KISA

• İçeriklerimizi ve etkinliklerimizi kaçırmamak için WhatsApp Topluluğumuza katılabilirsiniz. Topluluğumuza erişmek için tıklayın.
• Dr. Zeynep Kurnaz ve Araştırmacı Serhat Şabap #RaporaGöre’nin 2. sezonun 7. bölümünde “İstanbul’da Barınmak Mümkün Mü?” üzerine konuştu. İzlemek için tıklayın.
• En büyük destekçimiz okuyucularımız. YouTube sayfamıza abone olarak ve arkadaşlarınıza kanalımızı tavsiye ederek bize destek verebilirsiniz.

Gelecek sayıda görüşmek dileğiyle.

Hoşça bakın zâtınıza.

Rapor Bülteni Ekibi