#79 SÖZ | Türkiye’de Sanatsal İfade Özgürlüğü 2023 Raporu

I. KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Photo by Markus Spiske on Unsplash

Önce kavramlar…

Sansür, otosansür, Muzır Kurulu.

• Sansür: Belirli içerikleri, bilgileri veya ifadeleri denetleme veya kontrol etme amacıyla yapılan müdahale.
• Otosansür: Bireylerin kendi ifade veya davranışlarını önceden düşünerek sansürlemesi veya sınırlaması.
• Muzır Kurulu: Toplumsal değerlere aykırı, ahlaki normları ihlal edici veya toplumsal düzeni bozucu olarak görülen içerikleri denetlemek ve yasaklamak amacıyla oluşturulan mekanizma.

II. ARAŞTIRMACI KURUM

Sanat Özgürlüğünü İzleme Platformu Kurumsal Kimlik

Sanat Özgürlüğünü İzleme Platformu (SÖZ)

Sanatçıların yaşadığı baskı, sansür, yasak ve hukuksuzlukları kayıt altına alarak sanat özgürlüğünü korumayı amaçlayan bir inisiyatif. Platform, Özgürlük için Friedrich Naumann Vakfı’nın Doğu ve Güneydoğu Avrupa Bölge Ofisi (Sofya) tarafından destekleniyor.

Platform bünyesinde, sanatsal ifade özgürlüğü ihlallerini takip ederek periyodik Türkçe ve İngilizce raporlar hazırlanıyor. Bu bağlamda her gün medya takibi yapılıyor, günlük olarak konuyla ilgili her türlü haber bağımsız ortak yayın inisiyatifi Reportare’de yayınlanıyor. Böylece toplumsal bir tartışma alanı oluşturarak sanatçıların haklarının korunması ve gelişmelerin izlenmesi amaçlanıyor.

III. METODOLOJİ

Günlük medya takibi, uzman görüşü, derleme.

Ocak 2023’ten bu yana çalışmalarını sürdüren platformun, Ocak-Haziran arasındaki altı aylık dönemde toplamda 129 haber, 14 rapor ve 8 röportaj yayınladığı görülüyor. Haftalık ve aylık raporlarla güncel durum takip ediliyor. Aynı zamanda 2023’ün ilk altı ayına dair toplu bir değerlendirme yapabilmek adına altı aylık bir rapor hazırlanıyor. Elde edilen veriler, 9 farklı başlık altında okura sunuluyor. (Sansür, hedef gösterme, etkinlik iptalleri, kitap yasakları, ekonomik baskılar, davalar, telif hakkı, mekansal kısıtlamalar, vize engelleri.)

IV. BULGULAR

Türkiye’de Sanatsal İfade Özgürlüğü Ocak Haziran 2023 Raporu

Rapor bize ne söylüyor?

2023 Ocak-Haziran ayları arasında sanatsal ifade özgürlüğüne dair ihlaller.

Sansür ve otosansür.

• Raporda bu dönemde 11 sansür/otosansür ve ceza verme yöntemiyle sansürleme olayı yaşandığı belirtiliyor.
• Erişim engelleri, para ve yayın durdurma cezaları, yayın yasakları ve sanatçılara dönük politik baskı hem sanatçıların hem de yayıncıların kendilerini sürekli açıklama pozisyonunda bulmasına neden oluyor.
• Raporda sansürlerin, belli bir yaşam tarzına dair içeriklere yönelik olduğu belirtiliyor.
• Raporda, laiklik ilkesinin sanatsal ifade özgürlüğündeki önemi vurgulanıyor.

Hedef göstermeler.

• 2023 yılında Ocak ayından itibaren altı aylık süreçte 27 hedef gösterme, hakaret, tehdit ve saldırı olayı yaşandığı belirtiliyor.
• Raporda, geçtiğimiz 6 ayda 20 sanatçının, 1 derginin ve 1 dizinin hedef gösterildiği veya hakarete uğradığı ifade ediliyor.
• 1 sergi ve 1 heykele saldırı düzenlendiğine ve 1 müzisyenin öldürüldüğüne dikkat çekiliyor.
• Raporda iktidara yakın medya kuruluşları/kültür-sanat alanındaki yetkililerin, sosyal medya aracılığıyla muhalif sanatçıları hedef gösterdikleri ifade ediliyor.
• Raporda, Maraş depreminin ardından, bazı medya gruplarının bazı sanatçıların siyasi eleştirilerini hedef aldığı ifade ediliyor. (Dilan Çıtak, Demet Akalın, Orhan Aydın, Sermiyan Midyat vd.)

Etkinlik iptalleri/ yasakları.

• 2023’ün ilk altı ayında, Maraş depremi sonrası tüm kültür-sanat etkinliklerinin iptal edilmesi dışında, siyasi sebeplerle 14 etkinlik iptal ediliyor.
• 6 aylık zaman dilimi içinde iptal edilen etkinlik ve yasakların raporda tek tek sıralandığı görülüyor.

Kitap yasakları.

• Hatırlayalım.
  • Ahmet Ümit’in “Başkomser Nevzat: Tapınak Fahişeleri” adlı kitabı için muzır kararı verildi. Kitabın siyah poşette satılmasına karar verildi.
  • Yavuz Ekinci’nin Rüyası Bölünenler adlı romanı için basım-dağıtım yasağı ve toplatma kararı verildi
  • Aslı Erdoğan’ın “Artık Sessizlik Bile Senin Değil” adlı kitabı, hakkında yasak kararı olmamasına rağmen cezaevi tarafından yasaklandı.
• Muzır Kurulu, yetişkinlere yönelik hazırlanan kitaplara verdiği ardışık “muzır” kararlarıyla; kitapların toplanmasına, dağıtımının engellenmesine veya kitapların poşet içinde satılmasına sebep oluyor.
• 2023’ün ilk yarısında, iki yetişkin kitabı için muzır kararı verilirken bir kitabın toplatıldığı ve bir kitabın da yasaklandığı belirtiliyor.

Ekonomik baskılar.

• Altı aylık süreçte üç dergi kapanırken bir sahaf da kapanışa geçti, bir oyuncu siyasi nedenlerle işten çıkarıldı ve bir dizi yayından kaldırıldı.
• Sanatçılar, kendi veya ürettikleri eserin politik duruşu sebebiyle iş bulma veya işten çıkartılma gibi örtülü baskılara karşı mücadele ediyor.

Davalar, hukuksal engeller.

• 2023’ün ilk yarısında sanatçıların toplam 37 dava, soruşturma ve gözaltı ile karşılaştığı tespit ediliyor.

Telif hakkı ihlalleri ve kazanımları.

• Türkiye’deki sanatçılar için telif hakkı sorunu büyük bir zorluk teşkil ediyor.
• Mayıs ayında tespit edilen ihlallerin yanı sıra turizm tesislerinde müzik telifi konusunda olumlu gelişmeler yaşandığı belirtiliyor.

Mekansal kısıtlamalar.

• Performans tabanlı sanat dalları olan müzik ve tiyatro gibi alanlarda özgürce faaliyet gösterebilmek içi sanatçıların kamuya erişebileceği uygun mekanlar sağlanmasının önemi vurgulanıyor.
• Özellikle İstanbul’da tiyatro sahneleri ve kültür merkezlerinin kapanmasının, bu alanda bir daralmaya neden olduğu da belirtiliyor.

Sınır dışı kararları ve vize engelleri.

• Sanatçılar, dış ilişkilerdeki değişiklikler nedeniyle yurt dışı yasakları ve vize zorluklarıyla karşılaşıyor.
• Haziran ayında iki sanatçının yurt dışı konseri için vize alamadığı, yabancı uyruklu üç sanatçı için sınır dışı kararı verildiği ve bir sanatçı için yurt dışına çıkış yasağı getirildiği tespit ediliyor.

SÖZ’ün rapor dair çıkarımları.

• 2023’ün ilk altı ayında Türkiye’deki sanatsal ifade özgürlüğü durumunda artan baskılar ve kısıtlamalar gözleniyor.
• Özellikle muhalif sanatçılar hedef alınıyor.
• Kürt, azınlık/göçmen ve kadın sanatçılara yönelik ihlaller artıyor.
• Hedef gösterme, davalara maruz kalma, saldırılar ve cezalarla sanatçılar yıldırılmaya çalışılıyor, bu nedenle otosansür yaygınlaşıyor.
• Hukuk, sanatçıları baskılamak için kullanılıyor ve kitap yasaklamaları artıyor.
• Sanatçıların mücadelesiyle olumlu gelişmeler yaşanıyor, telif hakları konusunda kazanımlar sağlanıyor.

V. YAKINDA

79. rapor incelememizin sonuna geldik!

“Rapora Göre” adlı canlı yayın programlarımızda uzmanlarla raporlar üzerine konuşuyoruz. YouTube kanalımıza abone olmayı ve paylaşarak bize destek olmayı unutmayın.

Gelecek sayıda görüşmek dileğiyle.

Hoşça bakın zâtınıza.

Rapor Bülteni Ekibi